Οι Γυναίκες που έχτισαν τη Γιουγκοσλαβία

 

Ο 20ος αιώνας ήταν η εποχή των μεγάλων και ριζικών αλλαγών στα Βαλκάνια σε διάφορους τομείς και με διαφόρους τρόπους. Μία από τις πιο εμφανείς διαδικασίες ήταν αυτή της αστικοποίησης, η οποία άρχισε να επιταχύνεται στη μεσοπολεμική περίοδο και έφτασε στο αποκορύφωμά της κατά τη διάρκεια της Γιουγκοσλαβίας μετά τον πόλεμο. Οι αρχιτέκτονες και οι σχεδιαστές των πόλεων, που ήταν ζωτικής σημασίας για την εξέλιξη αυτή της αστικοποίησης, ήταν συχνά γυναίκες. Παρόλο που η σπουδαιότητα της δουλειάς τους είναι αναμφισβήτητη, συχνά παραμένουν άγνωστες στους κατοίκους των πόλεων που οραματίστηκαν και που έχτισαν πριν από μερικές μόλις δεκαετίες. Με τη σημερινή παρουσία και επιρροή των γυναικών στο αστικό περιβάλλον είναι σημαντικό να μάθουμε περισσότερα για τις πρωτοπόρους που άνοιξαν το δρόμο στην αναγνώριση της ικανότητας των γυναικών δημιουργώντας έργα διαρκούς αξίας. Ο παρακάτω κατάλογος είναι μόνο μια ματιά σε ένα ευρύ, αλλά ακόμα υποερευνημένο πεδίο. Όλες οι αρχιτεκτόνισσες που παρουσιάζονται εδώ ήταν αντικείμενα πρόσφατων μελετών που στοχεύουν να ρίξουν νέο φως στην αρχιτεκτονική ιστορία εισάγοντας τις γυναίκες δημιουργούς στο ευρύτερο κοινό.

Η Milica Krstić (1887-1964) ήταν ίσως η σημαντικότερη γυναίκα εκπρόσωπος της αρχιτεκτονικής σκηνής στο Βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου, η δουλειά της οποίας σηματοδότησε την αρχιτεκτονική και αστική εικόνα του Βελιγραδίου. Γεννημένη στο Κραγκούγιεβατς, αστικής καταγωγής αφού ήταν εγγονή του δούκα Čolak-Anta Simeonović, ήταν σε θέση να λάβει την καλύτερη εκπαίδευση που θα μπορούσε να προσφέρει το Βελιγράδι εκείνη την εποχή. Το 1915 αρχίζει να εργάζεται στο αρχιτεκτονικό τμήμα του Υπουργείου Υποδομών, το σημαντικότερο αρχιτεκτονικό γραφείο της χώρας εκείνη την περίοδο, στο οποίο θα παραμείνει έως την συνταξιοδότησή της το 1941. Όπως και σε άλλες γυναίκες αρχιτεκτόνισσες εκείνης της εποχής, έτσι και στη Milica Krstić ανατέθηκαν αρχικά, έργα σχολικών κτιρίων που σημάδεψαν το δημιουργικό της έργο. Σχεδίασε διάφορα σχολικά κτίρια, από σχολεία σε μικρά χωριά και πόλεις σε όλη τη Σερβία έως τα μνημειώδη Γυμνάσια στο Βελιγράδι. Την περίοδο 1923-1929 ανέπτυξε μια σειρά σχεδίων για τα Γυμνάσια στη Σερβία, κυρίως στο ύφος και το πνεύμα των τοπικών κατασκευαστικών παραδόσεων. Τα μνημειώδη κτίριά της, η Διοίκηση της Χωροφυλακής, το πρώτο Γυμνάσιο Αρρένων και το Δεύτερο Γυμνάσιο Θηλέων είναι η πολύτιμη κληρονομιά του Βελιγραδίου της εποχής του Μεσοπολέμου. Η ίδια είχε κερδίσει πολλά κρατικά μετάλλια για το εξαιρετικό της έργο και ήταν μέλος του Κύκλου των Σέρβων Αδελφών και του Συνδέσμου Γυναικών Γιουγκοσλαβίας για την Ειρήνη και την Ελευθερία, έχοντας επίγνωση της ανάγκης να προωθηθεί και να υποστηριχθεί η συμβολή των γυναικών στην αρχιτεκτονική. Αν και ξεκίνησε τη σταδιοδρομία της στο σχεδιασμό σχολείων σε χωριά, η πρόοδος της στην υπηρεσία είχε ως αποτέλεσμα να της ανατεθούν πιο αναβαθμισμένα καθήκοντα. Το πρώτο της μνημειώδες κτίριο ήταν η Διοίκηση Χωροφυλακής το 1931, στην οδό Αγίου Σάβα 14 στο Βελιγράδι, που σήμερα ανήκει στην Εμπορική Τράπεζα. Ένα κτήριο που φανερώνει την αφοσίωση της Krstić στη λειτουργιστική προσέγγιση στην αρχιτεκτονική. Το πρόγραμμα του συγκροτήματος χωρίστηκε δεξιοτεχνικά σε 2 κτίρια – το κτίριο της αυλής, απλό στην εμφάνισή του και προοριζόμενο να φιλοξενήσει βοηθητικές εγκαταστάσεις, και το κτίριο της Διοίκησης, του οποίου η συμμετρία επέτρεψε μια λειτουργική κατανομή του χώρου, σύμφωνα με το πρόγραμμά της. Η πρόσοψη αντιμετωπίστηκε επίσης σύμφωνα με το σκοπό του κτιρίου και οι τεράστιες διακοσμήσεις από πέτρα αντιπροσωπεύουν σαφώς τη δύναμη και τη σταθερότητα του θεσμού που ήταν η Χωροφυλακή στο Βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας.

Το κτίριο της Διοίκησης Χωροφυλακής σήμερα

Η πρόσοψη του κτιρίου

Δύο ακόμη μνημειακά κτίρια στην καρδιά του Βελιγραδίου τα οποία ήταν το επίκεντρο της καριέρας της, ήταν σχολικά κτίρια, τα οποία εξακολουθούν να υπάρχουν σήμερα και να εξυπηρετούν εξίσου επιτυχώς το σκοπό τους, και είναι το Δεύτερο Γυμνάσιο Θηλέων χτισμένο το 1933 (σήμερα Ηλεκτροτεχνικό Γυμνάσιο Νίκολα Τέσλα) και το Πρώτο Γυμνάσιο Αρρένων χτισμένο το 1936. Όσον αφορά το πρώτο κτίριο από τα δύο, έχει συνολική επιφάνεια περίπου 3.000 τ.μ., με υπόγειο, ισόγειο και τρία επίπεδα με περίπου 250 αίθουσες διδασκαλίας. Η ίδια η Milica Krstić έχει πάει σε αυτό το Γυμνάσιο. Για την κατασκευή του χρειάστηκαν μόλις 8 μήνες, από τον Απρίλιο έως τον Νοέμβριο του 1933. Η πρόσοψη χαρακτηρίζεται από ένα απλό και εκσυγχρονισμένο σερβο-βυζαντινό στυλ. Οι βλάβες που υπέστη κατά τη διάρκεια του πολέμου από σφαίρες και θραύσματα από οβίδες εξακολουθούν να είναι ορατές. Το σχολείο διαθέτει επίσης μια ευρύχωρη αυλή, που βρίσκεται στο κέντρο του αστικού συγκροτήματος. Πάνω από 5.000 τ.μ. ανοιχτού χώρου προοριζόταν για το παιχνίδι των μαθητών, με δύο μεγάλες βεράντες με μπαλκονια από γυψοσανίδα που βλέπουν στην αυλή. Για την αρχιτεκτονική, πολιτιστική και ιστορική του αξία, το κτίριο χαρακτηρίστηκε ως πολιτιστική κληρονομιά το 1964. Το Πρώτο Γυμνάσιο Αρρένων διαφέρει σημαντικά από το μνημειώδες σερβο-βυζαντινό Δεύτερο Γυμνάσιο Θηλέων. Λόγω της μικρής επιφάνειας του οικοπέδου, το σχολικό κτίριο τοποθετήθηκε στην άκρη του, και οι αίθουσες διδασκαλίας «κοιτάνε» προς την εσωτερική αυλή. Και πάλι η λειτουργία και η μορφή συνδυάζονται επιδέξια και οι τρεις πτέρυγες του κτιρίου χρησιμοποιούνται για τη λειτουργική ομαδοποίηση των χώρων. Αν και εξίσου λειτουργικό και σύγχρονο όπως το Δεύτερο Γυμνάσιο Θηλέων, αυτό το σχολικό κτίριο σχεδιάστηκε ως παράδειγμα του διεθνούς στυλ, χωρίς περιττή διακόσμηση. Η λευκή πρόσοψη, η έλλειψη διακόσμησης και η στρογγυλεμένη γωνιακή μορφή δείχνουν σαφώς την επιρροή του μοντερνισμού. Όπως και οι συνεργάτες της σχολής μοντερνισμού του Βελιγραδίου εκείνης της εποχής, έτσι και η Milica Krstić εφάρμοσε με επιτυχία τις αρχές του Bauhaus και έδωσε σε αυτό το κομμάτι του Βελιγραδίου ένα από τα αρχιτεκτονικά του σύμβολα. Το 1989, το Πρώτο Γυμνάσιο του Βελιγραδίου χαρακτηρίστηκε κι αυτό ως πολιτιστική κληρονομιά.

Το Δεύτερο Γυμνάσιο Θηλέων

Το Πρώτο Γυμνάσιο Αρρένων

Mετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη συγκρότηση της δεύτερης Γιουγκοσλαβίας, της λεγόμενης σοσιαλιστικής, περισσότερες γυναίκες εισήλθαν στο επάγγελμα. Αν κάποιος θέλει να μιλήσει για την αρχιτεκτονική στη σοσιαλιστική Γιουγκοσλαβία δε μπορεί παρά να μιλήσει για το Atelier LIK, ένα από τα σημαντικότερα αρχιτεκτονικά γραφεία της εποχής, που ιδρύθηκε στο Βελιγράδι το 1957 και δραστηριοποιήθηκε μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1990. Από τα πέντε ιδρυτικά του μέλη τα τέσσερα ήταν γυναίκες, η Sofija Nenadović, η Vesna Matičević, η Nadežda Filipon Trbojević και η Dušanka Menegelo, όλες γεννημένες το 1928 (το πέμπτο ιδρυτικό μέλος ήταν ο Vladislav Ivković). Η συνεργασία τους ξεκίνησε νωρίς αφού ορισμένες από αυτές ήταν φίλες από παιδιά και όλες τους παρακολούθησαν ταυτόχρονα τη Σχολή Αρχιτεκτονικής στο Βελιγράδι και μοιράστηκαν μερικές από τις πρώτες επαγγελματικές τους επιτυχίες – όπως το πρώτο βραβείο για το σχεδιασμό Δημοτικού Σχολείου στο Niš το 1954 και τον σχεδιασμό για την κατασκευή της κινηματογραφικής αίθουσας ODEON.

Η αφορμή για τη δημιουργία του Atelier LIK και ουσιαστικά της επισημοποίησης της συνεργασίας τους ήρθε το 1957, αφού κέρδισαν τον διαγωνισμό για το κτίριο του νέου αεροδρομίου του Βελιγραδίου. Το αεροδρόμιο του Βελιγραδίου άνοιξε το 1962 και το ίδιο έτος απονεμήθηκε στις δημιουργούς το Βραβείο 7ης Ιουλίου για το έργο. Εκείνη την εποχή τα αεροπλάνα δεν μόλυναν τόσο πολύ και το να βλέπει κανείς την προσγείωση και την απογείωση ήταν ένα αγαπημένο «σπορ» για πολλούς κατοίκους του Βελιγραδίου. Έτσι το κτίριο του αεροδρομίου σχεδιάστηκε για να μπορεί να τους φιλοξενήσει: είχε ένα κεντρικό αίθριο με τροπικό κήπο, ένα εστιατόριο και μια ανοιχτή βεράντα για να παρακολουθεί κανείς τα αεροπλάνα. Το να πάει κανείς στο αεροδρόμιο λοιπόν, ήταν σαν να πηγαίνει για πικνίκ και τα σχολεία πήγαιναν τα παιδιά εκεί για εκδρομή. Μετά την επιτυχία με το αεροδρόμιο του Βελιγραδίου, το Atelier LIK συμμετείχε σε διαγωνισμούς και έργα για άλλα 11 αεροδρόμια στη Γιουγκοσλαβία. Η ομάδα δεν ήταν πάντα η ίδια και εργάζονταν σε διάφορους συνδυασμούς: το αεροδρόμιο του Όσιγιεκ σχεδιάστηκε το 1970 από την Sofija Nenadović και την Nada Filipon, το αεροδρόμιο της Ποντγκόριτσα που επίσης χτίστηκε, σχεδιάστηκε από την Vesna Matičević, την Dušanka Menegelo και τον Vlajko Ivković. Στο διαγωνισμό για το αεροδρόμιο του Ντουμπρόβνικ, ο Vlajko Ivković κέρδισε με το σχεδιασμό του, αλλά ήταν η Sofija Nenadović που ανέπτυξε το έργο κατασκευής. Κατά τη διάρκεια ολόκληρης της καριέρας τους, οι γυναίκες του Atelier LIK συμμετείχαν με επιτυχία σε αρκετούς αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς, όπως το 1966, όπου η Sofija Nenadović, η Nada Filipon, η Vesna Matičević και η Dušanka Menegelo κέρδισαν το δεύτερο βραβείο στο διαγωνισμό για το γενικό νοσοκομείο της Sremska Mitrovica. Το Atelier LIK έμεινε γνωστό κυρίως για την επιδεξιότητα του στο σχεδιασμό συγκροτημάτων αεροδρομίων (Βελιγράδι, Ντουμπρόβνικ, Όσιγιεκ, Ποντγκόριτσα), αλλά και ως γυναικεία κολλεκτίβα σε ένα επάγγελμα που, εκείνη την εποχή, κυριαρχούταν σχεδόν αποκλειστικά από άντρες. Όλα τα μέλη του εργαστηρίου συνέβαλαν σημαντικά στην ανάπτυξη της αρχιτεκτονικής και σχεδιαστικής σκέψης στη σοσιαλιστική Γιουγκοσλαβία, αλλά επίσης ήταν το ζωντανό παράδειγμα για το ότι ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός και η κατασκευή είναι σίγουρα και δουλειά των γυναικών.

Το αεροδρόμιο του Βελιγραδίου

Την εποχή που στο Βελιγράδι υπήρχε το Atelier LIK, στην Κροατία έχουμε δύο γυναίκες που επίσης διακρίνονται για την αρχιτεκτονική τους δραστηριότητα. Η Ada Felice-Rošić (1922-2013) και η Nada Šilović (1924-2009) ήταν δύο κροάτισσες αρχιτεκτόνισσες, οι οποίες ανέλαβαν την αποκατάσταση της πόλης της Ριέκα στην Κροατία μετά τον Β‘ Παγκόσμιο Πόλεμο. Όσον αφορά την πρώτη, πέρασε στην Αρχιτεκτονική Σχολή στο Ζάγκρεμπ το 1942, μετά την έναρξη του Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά σύντομα σταμάτησε τις σπουδές της για να συμμετάσχει στην αντίσταση των Παρτιζάνων. Και οι δύο αμέσως μόλις τελείωσαν το πανεπιστήμιο στα τέλη της δεκαετίας του 40′, άρχισαν να εργάζονται στο Ινστιτούτο Κατασκευών και Σχεδιασμού της Ριέκα και συνεργάστηκαν στη δημιουργία ενός από τα πρώτα καινούργια οικιστικά και εμπορικά κτίρια που σχεδιάστηκαν για οικογένειες εργατικής τάξης σύμφωνα με τις νεωτεριστικές αρχές. Το 1953 σχεδίασαν ένα πενταόροφο οικιστικό και εμπορικό κτίριο στην οδό Strossmayer, για τους υπαλλήλους του εργοστασίου χαρτιού.

Το πενταόροφο κτίριο της οδού Strossmayer

Πέρα από τα κτίρια που συνεργάστηκαν για να σχεδιάσουν, η κάθε μία είχε και το δικό της έργο. Μεταξύ άλλων, η Ada Felice-Rošić σχεδίασε το Εμπορικό και κλωστοϋφαντουργικό σχολείο – το μοναδικό πράγμα που σχεδιάστηκε για τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και που κατασκευάστηκε στη Ριέκα μετά τον Β ‘Παγκόσμιο Πόλεμο. Σχεδίασε επίσης το πολυκατάστημα Korzo, που ήταν το πρώτο μοντέρνο εμπορικό κέντρο που άνοιξε τη δεκαετία του 1970 και το μπλοκ κατοικιών της Κοζάλα, ένα από τα πιο σοσιαλιστικά, αρχιτεκτονικά μιλώντας, έργα της στην πόλη της Ριέκα. Από την άλλη η Nada Šilović εκτός από τις πολυώροφες κατοικίες που έχουν σχεδιαστεί με το ιδιαίτερο στυλ της, σχεδίασε επίσης το κτίριο του πρώην σχολείου Brentari στη Βιβλιοθήκη Επιστημών (σήμερα Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου) και την Πινακοθήκη Καλών Τεχνών. Και οι δυο τους είχαν μακρά και επιτυχημένη σταδιοδρομία και τα έργα τους εξακολουθούν να διαμορφώνουν το τοπίο της Ριέκα αλλά και αρκετών άλλων πόλεων της Κροατίας μέχρι και σήμερα.

Η συγγραφή του άρθρου βασίστηκε στο άρθρο Women who built Yugoslavia από το https://blog.architectuul.com. Επίσης χρησιμοποιήθηκε υλικό από το http://www.zua.rs.