Εκτρώσεις και κοινωνική ρύθμιση στα Βαλκάνια. Μια ανασκόπηση

Εκτρώσεις και κοινωνική ρύθμιση στα Βαλκάνια. Μια ανασκόπηση

Στις 13 Ιανουαρίου 2020, έκαναν την εμφάνιση τους σε περίοπτες θέσεις στο μετρό της Αθήνας αφίσες με τις γνωστές συναισθηματικές συνθηματικές ασυναρτησίες περί “δικαιώματος στη ζωή από το πρώτο κύτταρο” του εμβρύου. Η συνθηματολογία αυτή έρχεται σε μια κορύφωση μιας μακρόσυρτης πορείας πρωτοβουλιών ενάντια στις αμβλώσεις. Οι πρωτοβουλίες αυτές, που έχουν ξεκινήσει την δραστηριότητα τους εδώ και τουλάχιστον μια 3τία με εκδηλώσεις και “ενημερωτικές ημερίδες”, σκοπό είχαν στην αρχή να δημιουργήσουν μια μεταβολή στο πολιτισμικό παράδειγμα γύρω από το θέμα των αμβλώσεων στη χώρα, για να φτάσουν πλέον τους τελευταίους μήνες να φλερτάρουν ανοιχτά με το ζήτημα της νομοθετικής αναθεώρησης (αφού τέτοιες απόψεις ακούγονται πλέον από κυβερνητικά στελέχη) με το που ένιωσαν ότι το πολιτιστικό πεδίο έχει σχετικά τουλάχιστον διαμορφωθεί. Αυτή η μακρόσυρτη πορεία φυσικά δεν είναι κάτι καινοφανές: αφενός είναι ένα παν-Βαλκανικό trend τα τελευταία χρόνια, αφετέρου η Ελλάδα έχει μακρά παράδοση στον συντηρητισμό και στην αντίδραση επί του ζητήματος της αυτοδιάθεσης του γυναικείου σώματος. Σκοπός μας εδώ, είναι να δείξουμε την πορεία του ζητήματος ιστορικά και αυτό το σχετικά πρόσφατο trend στις βαλκανικές και ανατολικοευρωπαϊκές χώρες.

Στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού, κατά την πρώτη περίοδο οι αμβλώσεις γίναν για πρώτη φορά νόμιμες στο σύγχρονο κόσμο. Η ΕΣΣΔ, και οι πρώτες χώρες που μετείχαν σε αυτή, γνώρισαν την νομιμοποίηση της άμβλωσης, και μάλιστα στην αρχή όχι αναγκαία με την συνοδεία επαγγελματία άνδρα γιατρού. Η διακοπή της κύησης ήταν νόμιμη ακόμα και με παραδοσιακές τεχνικές. Η επιχειρηματολογία υπέρ αυτής της μεταρρύθμισης ήταν αφενός η ενσωμάτωση φεμινιστικών αιτημάτων για την αυτοδιάθεση του γυναικείου σώματος από τους μπολσεβίκους, αφετέρου η πεποίθηση νομικών της εποχής, ότι το δίκαιο βασίζεται στην συνείδηση, συνεπώς τα έμβρυα δεν μπορούν να έχουν δικαιώματα με την παραδοσιακή έννοια. Η τάση αυτή υποχώρησε γρήγορα, με το 1924 να ανακοινώνει τους πρώτους περιορισμούς και το 1930 οι αμβλώσεις να επιτρέπονται μόνο σε περιπτώσεις που αφορούν δεύτερο παιδί ή είναι αποτέλεσμα βιασμού, ενώ γίνονται επι πληρωμή, μία από τις λίγες παροχές επι πληρωμή σε ένα κατά τα άλλα δωρεάν σύστημα υγείας. Την σταλινική περίοδο, δηλαδή από το 1937-1955 οι αμβλώσεις απαγορεύονται εντελώς ενώ ανεβαίνει δραματικά η οικονομική βοήθεια στις οικογένειες βάσει του αριθμού παιδιών. Παρ’ όλα αυτά ήταν ευρέως γνωστό ότι στην ρωσική επαρχία οι αμβλώσεις δεν ελέγχονταν στενά και έτσι μεγάλος αριθμός παράνομων αμβλώσεων συνεχίστηκε. Από το 1950 και μετά, παρόμοιοι νόμοι εισάγονται σε όλες τις χώρες του ανατολικού μπλοκ. Μετά το 1955 οι εκτρώσεις έγιναν ξανά νόμιμες με την μόνη διαφορά ότι το κράτος είχε τώρα το μονοπώλιο των εκτρώσεων, απαγορεύοντας τις παραδοσιακές πρακτικές. Ταυτόχρονα ένας εκτεταμένος λόγος περί μητρότητας συνέχισε να προπαγανδίζεται, στα πρότυπα της σταλινικής περιόδου, όπου η μητρότητα συνδεόταν ανοιχτά με την εργασιακή ηθική και το σοσιαλιστικό έθνος: πρέπει να παραχθεί εργατική δύναμη για να ενισχυθεί η συνολική παραγωγή, η συμμετοχή της μητέρας ήταν να παράξει αυτούς που παράγουν. Μετά το 1991 οι αμβλώσεις έγιναν πλήρως νόμιμες στη Ρωσία, και η νομοθεσία της, παρά τις διάφορες τοπικές διαφοροποιήσεις μεταξύ ομοσπονδιακών δημοκρατιών είναι αρκετά φιλελεύθερη για τα παγκόσμια δεδομένα.

Η Βουλγαρία σε μεγάλο βαθμό ακολούθησε την πορεία της Ρωσίας. Στο βαθμό που οι λοιπές σοσιαλιστικές χώρες ακολούθησαν διαφορετικούς δρόμους από την ΕΣΣΔ, ειδικά η Ρουμανία και η Γιουγκοσλαβία, ακολούθησαν και διαφορετικές νομοθεσίες. Η Γιουγκοσλαβία είχε ήδη από το1952 φιλελέυθερο νομοθετικό πλαίσιο υπέρ των αμβλώσεων ενώ το 1977 θα ψηφιστεί το άρθρο 191 που όριζε ως “ανθρώπινο δικαίωμα το δικαίωμα απόφασης επί της γέννησης”. Αυτός ο νόμος είναι ακόμα ο εν ενεργεία νόμος στις περισσότερες πρώην γιουγκοσλαβικές δημοκρατίες, ενώ στην Μακεδονία, μια πρόσφατη αναθεώρησή του το 2017, οδήγησε σε κατακραυγή και σε εκ νέου μεταρρύθμισή του το 2019, στα πρότυπα του 191 της ενωμένης γιουγκοσλαβικής εποχής.

Η Ρουμανία αποτελεί ίσως το αντίθετο παράδειγμα. Ενώ από το 1957 μέχρι το 1966 ακολουθούσε το γενικό πλαίσιο φιλελευθεροποίησης, από το 66′ μέχρι και την πτώση, ο νόμος 770 ποινικοποίησε τις εκτρώσεις με το αυστηρότερο ίσως πλαίσιο σε όλη την ιστορία των ανατολικών χωρών. Ο λόγος ήταν η δημογραφική πτώση της Ρουμανίας και ο μεγάλος αριθμός εκτρώσεων στην προηγούμενη περίοδο. Οι εκτρώσεις απαγορεύτηκαν σχεδόν ολοκληρωτικά, σταμάτησε η εισαγωγή αντισυλληπτικών παντός είδους, ενώ η αστυνομία υποχρεώθηκε να παρακολουθεί τις δηλωμένες εγκύους. Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτή η νομοθεσία ήταν αυστηρότερη από την σταλινική. Η νομοθεσία καταργήθηκε μετά την ανατροπή του καθεστώτος Τσαουσέσκου.

Η Πολωνία είχε γενικά φιλελέυθερη παράδοση η οποία ακολουθούσε την σοβιετική νομοθεσία πιστά μέχρι το 1990, ξεκίνησε την διαδικασία αυστηροποίησης και απαγόρευσης ήδη από το 1991. Ο νόμος που ισχύει σήμερα, ψηφίστηκε το 1993 και είναι από τους αυστηρότερους στην Ευρώπη. Η προσπάθεια του 2016 να απαγορευτεί πλήρως η έκτρωση εκτός από περιπτώσεις βιασμού, απέτυχε χάρη στην τεράστια κινητοποίηση των γυναικών της χώρας.

Πρωτοβουλίες ενάντια στην άμβλωση.

Η νομοθεσία είναι φυσικά μόνο η μία πλευρά του νομίσματος. Ο πόλεμος για τα γυναικεία δικαιώματα παίζεται εδώ και πολύ καιρό σε ένα επίπεδο. Αυτό των ομάδων πίεσης. Με εξαίρεση την Πολωνία, η οποία ήδη από το 1991 βρίσκεται υπό έντονες πιέσεις από την πλευρά της καθολικής εκκλησίας, η οποία κατάφερε γρήγορα να αποκτήσει πάτημα στον κρατικό μηχανισμό και να πιέσει για αναθεώρηση, τις περισσότερες φορές η διαδικασία ήταν πιο πολύπλοκη. Η δεκαετία του 90, ειδικά στις βαλκανικές χώρες ήταν περίοδος αστάθειας και πολέμου, με ασθενείς κυβερνήσεις που αδυνατούσαν να προβούν σε νομοθετικές και συνταγματικές αναθεωρήσεις, ειδικά στα ζητήματα που αφορούσαν δικαιώματα και παροχές. Ο βαλκανικός πληθυσμός, αν και συμπαθούσε την πολιτική φιλελευθεροποίηση, δεν έβλεπε με το ίδιο θετικό μάτι την περικοπή του κοινωνικού κράτους ειδικά σε περιόδους μετάβασης και φτώχειας. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια, η έκτρωση συνέχισε να θεωρείται δικαίωμα και δεν τέθηκε σε αναθεώρηση. Αντιθέτως πολλές φορές αναθεωρήθηκε προς ένα πιο ελεύθερο νομικό πλαίσιο. Όμως η φιλελευθεροποίηση έφερε και την ανοιχτή ικανότητα να συγκροτηθεί η εκκλησία, και γενικά συντηρητικές δυνάμεις οι οποίες έβλεπαν το μέλλον των χωρών τους στην πληθυσμιακή άυξηση. Η εκκλησία, για πρώτη φορά μετά από 50 σχεδόν χρόνια κατάφερε να αποκτήσει πλήρη πρόσβαση στον δημόσιο λόγο.

Ποσοστά ανά περιοχή στη Ρουμανία, άρνησης ιατρικής παροχής άμβλωσης σε γυναίκες από γιατρούς, υπό την πίεση ομάδων pro-life

Το μοντέλο που ακολουθήθηκε ήταν σχεδόν παντού του ίδιο. Από το 2000 και μετά, οι προσπάθειες των παραδοσιακών ομάδων να επαναφέρουν μια pro-life νομοθεσία για τις εκτρώσεις, αρχικά ήταν αποτυχημένες, ενώ το κράτος ήταν ακόμα μια αρκετά πολύπλοκη μηχανή για τους εκκλησιαστικούς θεσμούς. Όμως από το 2004 και μετά έχουμε την σταδιακή ίδρυση ΜΚΟ, οι οποίες εμφανίζονται με σχετικά μοντέρνο πρόσωπο. Ακολουθούν τακτική media-friendly, φυλλάδια με σύγχρονη αισθητική, επιδίωξη δημοσιεύσεων pro–life απόψεων σε τηλεοπτικά ή έντυπα μέσα τα οποία δεν είχαν εμφανή σχέση με το συντηρητικό στρατόπεδο. Το πιο ενδιαφέρον ήταν ότι η εκκλησιαστική επιρροή υποχώρησε σε επίπεδο ρητορικής. Αυτό δεν ήταν μια απλή αισθητική επιλογή. Στην εποχή των αστικών δικαιωμάτων και του ρασιοναλισμού, και στην ορμή των ανατολικοευρωπαϊκών κοινωνιών να συγχρονιστούν απόλυτα, το αφηρημένο γενικό δίκαιο της δυτικής Ευρώπης, η εκκλησία (η οποία βρισκόταν σχεδόν πάντα πίσω από αυτές τις οργανώσεις μαζί με την ακροδεξιά και τα κοινωνικά εθνικά στρώματα τα οποία φοβόντουσαν τη δημογραφική τους μείωση και την μεταναστευτική ροή) μείωσε αισθητά τον παραδοσιακό της λόγο. Αντιθέτως οι καινούριες αυτές πρωτοβουλίες δεν έκαναν επίκληση στην παράδοση ή την θρησκεία αλλά παρουσιάστηκαν ως σύγχρονες ενός μοντέρνου πνεύματος ρασιοναλισμού: έκαναν επίκληση στα οικουμενικά δικαιώματα, στην σωματική ασφάλεια της μητέρας και σε υποτιθέμενες βιολογικές έρευνες, ενώ πολλές φορές με την δικαιωματική ρητορική προσπάθησαν να παρουσιαστούν ως όχι εντελώς κατά των αμβλώσεων. Από αυτό προέρχεται και ο διάχυτος ψευτο-επιστημονισμός των πρωτοβουλιών αυτών. Σταδιακά αυτές οι πρωτοβουλίες, με σχεδόν πανομοιότυπο νομικό πλαίσιο εξαπλώθηκαν στα βαλκάνια. Έτσι από το 2004 έχουμε τις οργανώσεις Izbor za zivot στην Βουλγαρία, za bebe στην Σερβία, 40 dana za zivot και vigilare, στην Κροατία, και την Glasul Vietii στην Ρουμανία και την Μολδαβία. Το ενδιαφέρον είναι ότι αυτές οι οργανώσεις πήραν το χρόνο τους, δεν βιάστηκαν ενώ σχημάτισαν εταιρικό προφίλ “κοινωνικής ευθύνης” σε συνεργασία με άλλες εταιρίες των εκάστοτε χωρών. Προσπάθησαν να μεταβάλουν αρχικά την κοινή γνώμη, το πολιτισμικό παράδειγμα επί της έκτρωσης, πολλές φορές με την διασπορά ψευδών ειδήσεων. Οι εταιρίες συνεργάτες πολλές φορές ήταν εντελώς άλλης εξειδίκευσης, όπως εταιρίες κούριερ ή εστιατόρια, τα οποία οι pro-life πρωτοβουλίες διαφήμιζαν ως κοινωνικά υπεύθυνες εταιρίες. Οι εταιρίες αυτές με την σειρά τους, εξυπήρετούσαν τις πρωτοβουλίες με το να ασκούν πιέσεις σε γιατρούς με δημοσιεύματα ή να αρνούνται την παροχή υπηρεσιών πελατών που δεν συμφωνούσαν με το εταιρικό προφιλ. Ανάλογα την χώρα, οι πρωτοβουλίες αυτές πέτυχαν διαφορετικά αποτελέσματα με την Κροατία και την Ρουμανία να βρίσκονται στην κορυφή αυτής της διαδικασίας: οι πρωτοβουλίες αυτές κατάφεραν να πιέσουν τις κυβερνήσεις τους να προβούν σε δημοψήφισμα ενάντια στις αμβλώσεις. Τα δημοψηφίσματα ήταν αποτυχημένα, αλλά αυτό δεν πρέπει να μας εφησυχάζει. Η δουλειά μυρμηγκιού που διεξάγεται, έχει αποδώσει τα μέγιστα σε πολύ λίγα χρόνια. Τα δικά μας αντιπαραδείγματα, όπως η μαύρη απεργία των γυναικών στην Πολωνία ή οι αντι-πρωτοβουλίες στη Ρουμανία, θα πρέπει να αποτελέσουν βάση για την αντεπίθεση σε αυτό που έρχεται.